Ryzyko chorób serca i układu krążenia jest największe u osób starszych. Jednym z modyfikowalnych czynników ryzyka choroby wieńcowej serca jest poziom cholesterolu.
Prof. dr hab. n. med. Jadwiga Nessler
Klinika Choroby Wieńcowej i Niewydolności Serca, Instytut Kardiologii, Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Krakowski Szpital Specjalistyczny im. Jana Pawła II
Co to jest „zły cholesterol” i jaki ma wpływ na zdrowie seniora?
Choroby układu krążenia są przyczyną niemal 70 proc. wszystkich zgonów oraz główną przyczyną inwalidztwa, hospitalizacji i pogorszenia jakości życia w grupie osób starszych, a więc po 74 roku życia. W krajach rozwiniętych, w tym także w Polsce, obserwuje się szybko postępujący proces starzenia się populacji, który jest konsekwencją rozwoju metod diagnostyczno-terapeutycznych oraz poprawy warunków bytowych wydłużających życie.
W naczyniach krwionośnych człowieka krąży około 5 lirów krwi, a w niej około 10 g cholesterolu. Jest on niezbędny do syntezy różnych hormonów i niektórych witamin.
Hipercholesterolemię, czyli zwiększone stężenie cholesterolu całkowitego we krwi, rozpoznaje się, gdy wynosi ono ≥5 mmol/l (>190 mg/dl), a stężenie cholesterolu LDL ≥3 mmol/l (>115 mg/dl).
Cholesterol jest lipidem występującym we krwi w tzw. lipoproteinach, będących związkami lipidowo-białkowymi. Najwięcej cholesterolu całkowitego (2/3–3/4) transportują cząsteczki o nazwie „lipoproteiny o małej gęstości” (ang. low density lipoproteins – stąd skrót LDL). Z tego powodu hipercholesterolemia oznacza zwiększone stężenie cholesterolu LDL (LDL-C). Znacznie mniejsza część cholesterolu całkowitego znajduje się w lipoproteinach o dużej gęstości, tj. HDL ( high density lipoproteins). Potocznie LDL-C nazywa się „złym” cholesterolem, a HDL-C „dobrym” cholesterolem. Cząsteczki LDL transportują cholesterol z wątroby przez naczynia do komórek organizmu, gdzie mogą się odkładać w tętnicach tworząc tzw blaszki miażdżycowe, będące przyczyną choroby wieńcowej.
Częstość występowania hipercholesterolemii wzrasta wraz z wiekiem – największy odsetek pacjentów z hipercholesterolemią obserwowany jest w grupie osób będących w podeszłym wieku. U tych właśnie osób podwyższony poziom cholesterolu prowadzi do nasilenia miażdżycy jej powikłań (zawał, udar, niewydolność serca) oraz gwałtownego narastania schorzeń układu sercowo-naczyniowego . Na całym świecie – w tym również i w Polsce – choroby układu sercowo-naczyniowego wciąż stanowią dominującą przyczynę zgonów pacjentów w szczególności w wieku starszym. U starszych Polaków często występuje także zbyt małe stężenie dobrego cholesterolu, a więc HDL-C.
Jakie czynniki sprzyjają wzrostowi poziomu cholesterolu?
Hipercholesterolemia – jest obserwowana u nawet 6 na 10 dorosłych pacjentów. Do hipercholesterolemii doprowadzić może nieodpowiednia dieta, ale i różne schorzenia, takie jak np. zaburzenia czynności tarczycy czy nerek. Hipercholesterolemia zazwyczaj nie daje żadnych objawów, ale jej obecność wiąże się ze znacznym zagrożeniem dla zdrowia – sprzyja ona bowiem chorobom sercowo-naczyniowym, takim jak chociażby choroba niedokrwienna czy zawał serca.
Ze względu na przyczyny hipercholesterolemii wyróżnia się dwa rodzaje tego zaburzenia lipidowego. Pierwszym z nich jest hipercholesterolemia pierwotna, której występowaniu sprzyja m.in. nieodpowiednia dieta oraz, rzadszym od powyżej wspomnianego, zwana hipercholesterolemią rodzinną. Czasami w przebiegu niektórych schorzeń może dojść także do podwyższonego stężenia cholesterolu – wówczas mówimy o hipercholesterolemii wtórnej. Przykładami jednostek, w których może dochodzić do podwyższenia poziomu cholesterolu we krwi, są takie schorzenia jak: niedoczynność tarczycy, niewydolność nerek, schorzenia wątroby związane z zastojem żółci, zespół Cushinga. Wtórna hipercholesterolemia może również występować w związku z przyjmowaniem niektórych leków – takich jak diuretyki tiazydowe, glikokortykosteroidy oraz progestageny.
W wielu przypadkach rozwój miażdżycy jest wynikiem niezdrowego stylu życia. W jaki sposób należy dbać o swój organizm, aby zmniejszyć ryzyko pojawienia się tej choroby?
Rzeczywiście – miażdżyca i nadciśnienie tętnicze są konsekwencją niezdrowego stylu życia. Są to przewlekłe choroby zaczynające się niejednokrotnie w młodym wieku i często przebiegające bezobjawowo. Ich rozwój jest związany z obecnością czynników ryzyka miażdżycy. Na pewne czynniki takie jak wiek, płeć czy predyspozycje genetyczne nie mamy wpływu. Inne takie jak palenie tytoniu, brak ruchu, nieodpowiednia, bogata w cholesterol dieta można skutecznie eliminować w ramach profilaktyki pierwotnej.
Aby ustrzec się przed rozwojem miażdżycy należy przestrzegać kilku zasad. Warunkiem zdrowia jest utrzymywanie prawidłowej masy ciała. (Dla serca szczególnie groźna jest otyłość tzw. brzuszna występująca głównie u mężczyzn.) Wiąże się z nią stosowanie odpowiedniej diety – zawierającej składniki potrzebne do zachowania zdrowia i dobrej kondycji.
Należy systematycznie uprawiać aktywność fizyczną. Poprawia ona jakość życia, zapobiega występowaniu miażdżycy nadciśnienia tętniczego otyłości, cukrzycy i osteoporozy. Osoby aktywne fizycznie żyją dłużej średnio o 5-7 lat. Trzeba zaprzestać palenia tytoniu. Wypalanie 1 papierosa skraca życie o około 8 minut. Wypalanie kilku dziennie zwiększa ryzyko zawału serca, udaru mózgu oraz nowotworów złośliwych.
Trzeba koniecznie ograniczyć sytuacje stresowe. Stres zbyt silny lub długotrwały działa destrukcyjnie prowadząc do zaburzeń lękowych i depresyjnych, a te z kolei zwiększają zachorowalność na chorobę wieńcową i zwiększają ryzyko nagłego zgonu. Bardzo ważne jest aby mieć kontrolę nad ciśnieniem tętniczym krwi a w przypadku jego podwyższonych wartości skutecznie go leczyć. Podobnie powinno się systematycznie kontrolować stężenie glukozy i cholesterolu.
Jaka powinna być właściwa dieta osoby ze zbyt wysokim poziomem cholesterolu?
Aby zmniejszyć stężenie cholesterolu LDL, należy zastępować w diecie nasycone kwasy tłuszczowe (tłuszcze zwierzęce – tłuste produkty mleczne i mięsne) nienasyconymi kwasami tłuszczowymi (oleje roślinne i miękkie margaryny). Należy przestawić się na chude mięso, chudsze mleko, odtłuszczone jogurty. Trzeba unikać tłustych mięs i wyrobów wędliniarskich, takich jak pasztet, parówki, pasztetowa, salami, kiełbasy wiejskie, baleron i boczek.
Zalecane jest maksymalne ograniczenie spożycie tzw. izomerów trans kwasów tłuszczowych. Głównym ich źródłem w diecie są częściowo uwodornione tłuszcze roślinne, występujące w tłuszczu cukierniczym, i – co za tym idzie – w wyrobach przemysłu cukierniczego i piekarniczego. Izomery trans kwasów tłuszczowych występują także w zupach w proszku i gotowych sosach. Występują w żywności typu fast food oraz w twardych margarynach. Znajdują się w wielu gotowych ciastkach, ciastach, chipsach i innych przekąskach. Dlatego należy czytać skład kupowanych produktów i eliminować z diety jeśli zawierają takie określenia jak „utwardzone” czy „uwodornione”.
W hipercholesterolemii zaleca się również ograniczenie spożycia produktów zawierających cholesterol – takich jak żółtka jaj, wędliny podrobowe (pasztetowa, salceson, kaszanka) i podroby (wątroba, nerki, ozorki, serca, mózg).
Prawidłowa dieta powinna być zbilansowana i zróżnicowana tak aby dostarczyć wszystkich składników odżywczych. Powinna obfitować w produkty pełnoziarniste, (płatki, ciemne pieczywo, kasze), rośliny strączkowe, makarony, ziemniaki, owoce i warzywa, ryby, chude mięso (kurczak, indyk, chuda wołowina, dziczyzna) niskotłuszczowe mleko, nabiał. Takie warunki najlepiej spełnia dieta śródziemnomorska. Zalecane jest spożywanie produktów pełnoziarnistych co najmniej 3 x na dobę. Ryby powinny pojawiać się w jadłospisie co najmniej 1-2 razy w tygodniu, przy czym przynajmniej raz w tygodniu powinna to być ryba tłusta.
Dieta powinna zawierać świeże owoce, warzywa i pokarmy pełnoziarniste. Warzywa i owoce należy spożywać co najmniej 5 razy dziennie w ilości przynajmniej 400 g/dobę. Są one ważnym źródłem witamin, antyoksydantów i flawonoidów zabezpieczających przed miażdżycą i nadciśnieniem tętniczym. Działanie zmniejszające stężenie cholesterolu LDL ma błonnik pokarmowy, szczególnie obecny w nasionach roślin strączkowych, owocach, warzywach i produktach zbożowych z pełnego przemiału (ciemne pieczywo z mąki z grubego przemiału, kasze: gryczana, jęczmienna, płatki owsiane). Dlatego należy w żywieniu kłaść nacisk na spożycie wymienionych produktów.
Zaleca się spożywanie „dobrych” tłuszczów a więc oliwy z oliwek, oleju rzepakowego, słonecznikowego. Olejem można smarować pieczywo, dodawać do sałaty, używać do smażenia lub spożywać 2 łyżki dziennie. Jest on źródłem jedno i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych. Dieta powinna zawierać ok. 30 g niesolonych orzechów (mała garść dziennie). Nie zaleca się dosalania potraw. Posiłki powinny być spożywane regularnie i często (4-5 razy dziennie). Po zastosowaniu w praktyce przedstawionych wyżej zaleceń dietetycznych można oczekiwać zmniejszenia stężenia LDL-C o około 15 proc.
Przy znacznie zwiększonym stężeniu cholesterolu we krwi, a także przy znacznym ryzyku sercowo-naczyniowym, pacjentom z hipercholesterolemią zalecane może być leczenie farmakologiczne.