Jak zmniejszyć ryzyko wystąpienia otępienia?

Prof. dr hab. n. med. Tomasz Gabryelewicz

Kierownik Pracowni Chorób Otępiennych w Instytucie Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej im. M. Mossakowskiego PAN w Warszawie. Jest również kierownikiem Oddziału Alzheimerowskiego w Państwowym Instytucie Medycznym MSWiA w Warszawie. Autor ponad stu pięćdziesięciu prac naukowych i popularnonaukowych dotyczących otępień i choroby Alzheimera. Przewodniczący Polskiego Towarzystwa Alzheimerowskiego.

W 2023 roku światowa federacja stowarzyszeń alzheimerowskich ADI opublikowała raport koncentrujący się na metodach zmniejszania ryzyka otępienia. Analizowano czynniki protekcyjne i czynniki ryzyka: zarówno modyfikowalne, jak i niemodyfikowalne.

W obliczu braku powszechnie dostępnego leczenia przyczynowego redukcja ryzyka pozostaje priorytetem w walce z otępieniem. Działania w tym kierunku to przedsięwzięcie trwające całe życie i najbardziej skuteczne, gdy świadomość i zrozumienie zdrowia mózgu kształtuje się od młodego wieku, poprzez wyrobienie dobrych nawyków. Redukcja ryzyka nie kończy się na diagnozie – osoby dotknięte otępieniem mogą wprowadzić zdrowe zmiany w swoim stylu życia, co może spowolnić postęp choroby.

W sierpniu tego roku w prestiżowym piśmie medycznym „The Lancet” opublikowano raport pokazujący, że kontrolując czynniki ryzyka, można o 45 proc. zmniejszyć liczbę przypadków otępienia lub znacząco opóźnić jego początek. Zidentyfikowano dwa nowe czynniki: utratę wzroku i podwyższony poziom cholesterolu LDL. Wykazano, że we wczesnym okresie życia (0-18) największy wpływ ma ograniczona edukacja. W wieku średnim (18-56) – ubytek słuchu, wysoki poziom cholesterolu LDL, depresja, urazowe uszkodzenie mózgu, brak aktywności fizycznej, cukrzyca, palenie tytoniu, nadciśnienie tętnicze, otyłość i nadmierne spożycie alkoholu. Natomiast w późnym okresie życia (65+) izolacja społeczna, zanieczyszczenie powietrza i utrata wzroku. Najczęstszą przyczyną otępienia jest choroba Alzheimera.

Prof. dr hab. n. med. Konrad Rejdak

Specjalista neurologii, kierownik Katedry i Kliniki Neurologii Uniwersytetu Medycznego w Lublinie, prezes Polskiego Towarzystwa Neurologicznego

Z danych Światowej Organizacji Zdrowia wynika, że co trzeci człowiek zachoruje w ciągu swojego życia na jedną z chorób mózgu. Tymczasem neurolodzy podkreślają, że jeśli nie zadbamy o zdrowie tego narządu, to nie ma mowy o zdrowiu całego organizmu. Jak więc zadbać o kondycję mózgu? Czym jest zdrowie mózgu i dlaczego odgrywa tak istotną rolę?

Mózg to najważniejszy narząd naszego organizmu. Pełni wiele funkcji, dlatego jego zdrowie jest pojęciem szerokim, ale mamy dwie odwiecznie znane sfery: zdrowie psychiczne i zdrowie części organicznej, które wiąże się z zarządzaniem pracą całego organizmu. Te dwie funkcje silnie na siebie wpływają i przeplatają się.

Czym może skutkować nieprawidłowe funkcjonowanie mózgu?

Zarządcza funkcja mózgu sterowana jest naszą świadomością, ale mnóstwo czynności odbywa się też poza jej aktywnym wpływem, czyli ma charakter pewnego automatyzmu. Zarządzamy naszą funkcją motoryczną, czuciową, ale też nieuświadomioną aktywnością ruchową. Pamiętajmy o niezwykle ważnej roli układu autonomicznego, który steruje pracą narządów obwodowych, bez udziału naszej świadomości. Niemniej jednak świadomość, związana z silnymi emocjami czy stresem, też ma ogromne znaczenie. Jeśli nie zadbamy o zdrowie mózgu, to cała reszta organizmu nie będzie działać prawidłowo.

Na czym polega profilaktyka zdrowia mózgu?

Rozpoczyna się już na poziomie rozwoju płodowego. Zachowania rodziców, a w szczególności zdrowie matki, mają wpływ na rozwój organizmu dziecka, w tym również mózgu. Mamy też długą listę czynników typowo behawioralnych, które poprzez wpływ na mózg mogą zakłócić pracę całego naszego organizmu. To chociażby zdrowy sen. Z ubolewaniem stwierdzam, że wiele młodych ludzi zupełnie ignoruje ten aspekt. Zrozumiałe są pewne odstępstwa od rytmu dobowego, ale stały wzorzec nieprawidłowy, utrzymany przez lata, jest szkodliwy. Mózg jest szczególnie podatny na nieprawidłową dietę i podlega takim samym uszkodzeniom jak układ krążenia.

Odpowiednia podaż składników odżywczych i witamin wpłynie na właściwy rozwój tego narządu i pozwoli na uniknięcie nabytych zaburzeń rozwojowych. Znakiem współczesności są też toksyny, a na kontakt z nimi często nie mamy wpływu bezpośredniego, tak jak ma to miejsce przy zanieczyszczeniu środowiska. Ponadto wszystkie części układu nerwowego mogą ulec uszkodzeniu poprzez używki, takie jak palenie, alkohol i inne środki odurzające. Równie niebezpieczne są różne substancje chemiczne dodawane do pożywienia oraz odpady chemiczne, przemysłowe w środowisku.

Tym, co możemy zrobić dla zdrowia mózgu, na pewno jest dostosowana do naszych możliwości aktywność ruchowa połączona z aktywnością intelektualną. Mózg musi być harmonijnie bodźcowany, aby mógł właściwie się rozwijać, bo to nie waga tego narządu, lecz liczba połączeń neuronalnych decyduje o naszych możliwościach umysłowych. Właściwe zachowania warto podjąć w każdym wieku.

Nie bez powodu chyba na pierwszym miejscu wymienił pan higienę snu?

Bardzo intensywnie badamy ostatnio rytmy dobowe. Okazuje się, że tylko w czasie głębokiego snu fizjologicznego, z zachowaniem jego odpowiednich faz, możliwe jest oczyszczanie mózgu. Mechanizm ten to tzw. układ glimfatyczny, który pozwala nam na eliminację różnych toksyn czy metabolitów. Zaburzenie jego działania może zwiększać ryzyko chorób neurozwyrodnieniowych. Mam tu na myśli choroby, takie jak choroba Alzheimera czy Parkinsona, ale i całe spektrum innych schorzeń na tym podłożu, nieznanych w powszechnej świadomości. Niestety, ma to też wpływ na ryzyko wystąpienia ostrych zaburzeń, które mogą wystąpić w sposób nagły i niekontrolowany, takich jak udar mózgu.