Agresja, wygłupy oraz bunt. Jakie zachowania mogą wskazywać na problemy psychiczne?

Katarzyna Wojciechowska

Specjalista psychiatrii dzieci i młodzieży, seksuolog, terapeuta behawioralno-poznawczy, koordynator Oddziału Klinicznego Psychiatrii Młodzieży jak również Oddziału Dziennego Psychiatrycznego Rehabilitacyjnego dla dzieci i młodzieży Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego w Toruniu oraz od niedana konsultant Wojewódzki w województwie kujawsko-pomorskim w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży, jako biegły w zakresie psychiatrii i seksuologii współpracuje z Sądami i Prokuratorami, czynnie wspiera Fundację Twarze Depresji, współwłaścicielka Centrum Psychoterapii i Poradnictwa PHANARI w Toruniu

Jakie są najwcześniejsze objawy depresji, które nauczyciele i pedagodzy mogą zauważyć u swoich uczniów, zanim problem stanie się poważny?

Depresja coraz częściej dotyka młodsze dzieci i może wpływać nawet na 20 proc. nastolatków. To cierpienie psychiczne często umyka uwadze w środowisku szkolnym, gdzie młodzi ludzie, obawiając się odrzucenia czy stygmatyzacji, ukrywają swoje problemy. Maskują swoje emocje pod przyklejonymi uśmiechami, błaznowaniem, rozdrażnieniem, a nawet agresją i buntem. Wczesne wykrycie depresji jest kluczowe, ponieważ im szybciej zostanie zauważona, tym lepsze są rokowania i efekty terapii. Depresja wpływa na wszystkie obszary życia młodego człowieka, prowadząc do zerwanych przyjaźni, trudności edukacyjnych, pogorszenia relacji z rodziną, a także do problemów takich jak nadużywanie alkoholu, narkotyków, agresja czy konflikty z prawem.

Szkoła, będąca miejscem spędzania dużej części dnia, może intensyfikować stres związany z trudnymi sytuacjami społecznymi, presją szkolną i rodzicielską, co może prowadzić do niskiego poczucia własnej wartości oraz zaburzeń lękowych i depresyjnych. Dorośli, w tym nauczyciele, często skupiają się na emocjonalnie trudnych dla siebie zachowaniach uczniów, które mogą być błędnie odbierane jako zła intencja. W takich sytuacjach warto zastanowić się, co młody człowiek próbuje nam powiedzieć, jakie wsparcie w radzeniu sobie z emocjami jest mu potrzebne. Nauczyciel nie jest psychiatrą ani psychologiem i nie powinien diagnozować chorób psychicznych. Jego zadaniem jest wysłuchanie, zaakceptowanie, zrozumienie i poinformowanie o możliwościach skorzystania z pomocy specjalistów. Często wsparcie ucznia w rozmowie z rodzicem czy wysłuchanie może być wystarczające. Należy unikać oceniania, moralizowania czy bagatelizowania problemów oraz unikać niepotrzebnego wysyłania ucznia na oddział psychiatryczny, co może zaburzać poczucie bezpieczeństwa i zaufania.

Polskie szkoły nie są wystarczająco przygotowane do wsparcia dzieci i młodzieży w kryzysach psychicznych. Często nauczyciele oraz psycholodzy szkolni boją się rozmawiać z uczniami z zaburzeniami psychicznymi, w tym z myślami samobójczymi czy samookaleczeniami. Brak wiedzy o rozwoju emocjonalnym dzieci i młodzieży oraz ignorowanie uwag z otoczenia prowadzi do nieprawidłowego reagowania na trudności uczniów. Nauczyciele mogą nieświadomie pogłębiać problemy, gdyż często brak im kompetencji do efektywnego wsparcia psychicznego.

Działania nauczycieli i psychologów powinny koncentrować się na rozpoznawaniu wczesnych sygnałów trudności psychicznych uczniów oraz udzielaniu skutecznego wsparcia, przeciwdziałając rozwojowi depresji lub innych zaburzeń psychicznych. Konieczne są obowiązkowe warsztaty dla nauczycieli, które poprawią ich umiejętności radzenia sobie z trudnościami psychicznymi uczniów i przeciwdziałają wypaleniu zawodowemu. Gabinety psychologiczne powinny być zlokalizowane poza głównymi budynkami szkolnych i działać w godzinach popołudniowych, zapewniając uczniom dyskrecję. Warto także rozważyć wprowadzenie zespołów wsparcia do spraw zaburzeń psychicznych, wspierających nauczycieli i dostosowujących wymagania edukacyjne.

Pomimo trudności, w szkołach pracuje wiele osób o wysokiej wrażliwości i empatii, które aktywnie poszukują form wsparcia i samokształcenia, organizując szkolenia i współpracując z specjalistami. Takie inicjatywy są coraz bardziej powszechne i doceniane przez uczniów oraz rodziców.

Fundacja Twarze Depresji należy do najaktywniejszych w Polsce organizacji pozarządowych w dziedzinie zdrowia psychicznego. Prowadzi pięć programów bezpłatnej, zdalnej pomocy psychologicznej i psychiatrycznej dla Polaków i Ukraińców: dzieci i młodzieży, kobiet w ciąży i po porodzie, pacjentów onkologicznych i ich rodzin oraz osób dorosłych w stanie kryzysu psychicznego. Specjaliści fundacji pomagają również w Telefonie Zaufania pod numerem 22 290 44 42. Fundacja jest organizatorem ogólnopolskiej kampanii społecznej Twarze depresji. Nie oceniam. Akceptuję., Biegu z Twarzami Depresji, programu psychoedukacyjnego dla nauczycieli Twarze depresji dla Szkół; wydaje bezpłatny magazyn edukacyjny Twarze depresji, organizuje wykłady, webinary z ambasadorami i ekspertami na temat zdrowia psychicznego. Więcej na twarzedepresji.pl.

Prof. dr hab. n. med. Konrad Rejdak

Specjalista neurologii, kierownik Katedry i Kliniki Neurologii Uniwersytetu Medycznego w Lublinie, prezes Polskiego Towarzystwa Neurologicznego

Z danych Światowej Organizacji Zdrowia wynika, że co trzeci człowiek zachoruje w ciągu swojego życia na jedną z chorób mózgu. Tymczasem neurolodzy podkreślają, że jeśli nie zadbamy o zdrowie tego narządu, to nie ma mowy o zdrowiu całego organizmu. Jak więc zadbać o kondycję mózgu? Czym jest zdrowie mózgu i dlaczego odgrywa tak istotną rolę?

Mózg to najważniejszy narząd naszego organizmu. Pełni wiele funkcji, dlatego jego zdrowie jest pojęciem szerokim, ale mamy dwie odwiecznie znane sfery: zdrowie psychiczne i zdrowie części organicznej, które wiąże się z zarządzaniem pracą całego organizmu. Te dwie funkcje silnie na siebie wpływają i przeplatają się.

Czym może skutkować nieprawidłowe funkcjonowanie mózgu?

Zarządcza funkcja mózgu sterowana jest naszą świadomością, ale mnóstwo czynności odbywa się też poza jej aktywnym wpływem, czyli ma charakter pewnego automatyzmu. Zarządzamy naszą funkcją motoryczną, czuciową, ale też nieuświadomioną aktywnością ruchową. Pamiętajmy o niezwykle ważnej roli układu autonomicznego, który steruje pracą narządów obwodowych, bez udziału naszej świadomości. Niemniej jednak świadomość, związana z silnymi emocjami czy stresem, też ma ogromne znaczenie. Jeśli nie zadbamy o zdrowie mózgu, to cała reszta organizmu nie będzie działać prawidłowo.

Na czym polega profilaktyka zdrowia mózgu?

Rozpoczyna się już na poziomie rozwoju płodowego. Zachowania rodziców, a w szczególności zdrowie matki, mają wpływ na rozwój organizmu dziecka, w tym również mózgu. Mamy też długą listę czynników typowo behawioralnych, które poprzez wpływ na mózg mogą zakłócić pracę całego naszego organizmu. To chociażby zdrowy sen. Z ubolewaniem stwierdzam, że wiele młodych ludzi zupełnie ignoruje ten aspekt. Zrozumiałe są pewne odstępstwa od rytmu dobowego, ale stały wzorzec nieprawidłowy, utrzymany przez lata, jest szkodliwy. Mózg jest szczególnie podatny na nieprawidłową dietę i podlega takim samym uszkodzeniom jak układ krążenia.

Odpowiednia podaż składników odżywczych i witamin wpłynie na właściwy rozwój tego narządu i pozwoli na uniknięcie nabytych zaburzeń rozwojowych. Znakiem współczesności są też toksyny, a na kontakt z nimi często nie mamy wpływu bezpośredniego, tak jak ma to miejsce przy zanieczyszczeniu środowiska. Ponadto wszystkie części układu nerwowego mogą ulec uszkodzeniu poprzez używki, takie jak palenie, alkohol i inne środki odurzające. Równie niebezpieczne są różne substancje chemiczne dodawane do pożywienia oraz odpady chemiczne, przemysłowe w środowisku.

Tym, co możemy zrobić dla zdrowia mózgu, na pewno jest dostosowana do naszych możliwości aktywność ruchowa połączona z aktywnością intelektualną. Mózg musi być harmonijnie bodźcowany, aby mógł właściwie się rozwijać, bo to nie waga tego narządu, lecz liczba połączeń neuronalnych decyduje o naszych możliwościach umysłowych. Właściwe zachowania warto podjąć w każdym wieku.

Nie bez powodu chyba na pierwszym miejscu wymienił pan higienę snu?

Bardzo intensywnie badamy ostatnio rytmy dobowe. Okazuje się, że tylko w czasie głębokiego snu fizjologicznego, z zachowaniem jego odpowiednich faz, możliwe jest oczyszczanie mózgu. Mechanizm ten to tzw. układ glimfatyczny, który pozwala nam na eliminację różnych toksyn czy metabolitów. Zaburzenie jego działania może zwiększać ryzyko chorób neurozwyrodnieniowych. Mam tu na myśli choroby, takie jak choroba Alzheimera czy Parkinsona, ale i całe spektrum innych schorzeń na tym podłożu, nieznanych w powszechnej świadomości. Niestety, ma to też wpływ na ryzyko wystąpienia ostrych zaburzeń, które mogą wystąpić w sposób nagły i niekontrolowany, takich jak udar mózgu.