Czerniak – jak się przed nim uchronić?

Wokół czerniaka, czy złośliwego nowotworu skóry narosło wiele mitów. Są one związane przede wszystkim z ich obserwacją i tym, że w rezultacie pacjenci za późno trafiają z czerniakiem do specjalisty. Stąd też postanowiliśmy porozmawiać z Prof. Grażyną Kamińską-Winciorek, która szczegółowo wyjaśniła nam, dlaczego należy dokładnie przypatrywać się swojej skórze częściej niż mamy to w zwyczaju.

Dr hab. n. med. Grażyna Kamińska-Winciorek

Profesor Narodowego Instytutu Onkologii-Państwowy Instytut Badawczy , Kierownik zespołu ds Raka i czerniaka Skóry, Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie, Państwowy Instytut Badawczy, Oddział w Gliwicach

Czym dokładnie jest czerniak?

Czerniak jest złośliwym nowotworem skóry wywodzącym się z komórek barwnikowych, czyli tak zwanych melanocytów. Ważna jest świadomość, że czerniak może powstawać de novo, czyli jest to zmiana nowa, której wcześniej nie było na naszym ciele, ale również może wytworzyć się w obrębie ogniska już istniejącego, w znamieniu melanocytowym potocznie zwanym pieprzykiem. Dlatego też tak ważna jest obserwacja swojego ciała.

Zatem kiedy i w jakich okolicznościach sprawdzać znamiona na swoim ciele?

Samodzielnie powinniśmy badać znamiona na ciele przynajmniej raz w miesiącu. Takie postępowanie dotyczy każdego badania w kierunku nowotworu, bo tak jak kobiety badają swoje piersi raz w miesiącu w wybranej fazie cyklu miesiączkowego, tak każda zmiana skórna powinno być monitorowana przez nas samych raz w miesiącu. Podczas obserwacji powinniśmy rozebrani stanąć przed lustrem i obejrzeć dokładnie naszą skórę z przodu i z tyłu. W miejscach trudnodostępnych powinniśmy używać lusterka, którym należy odpowiednio nakierować odbicie na wybrane okolice. Jeżeli chodzi o skórę głowy, to powinniśmy poprosić członka rodziny, żeby ją odpowiednio przejrzał, odsłaniając oczywiście kosmyki grzebieniem. Nie zapominajmy o dłoniach i stopach oraz błonach śluzowych jamy ustnej i narządów płciowych.

Dlaczego tak ważne jest obserwowanie swojego ciała po sezonie letnim?

Obserwować swoje ciało należy stale, bez względu na sezon. Jeśli chodzi o specjalistyczne badania, to znamiona powinny być sprawdzane przynajmniej raz w roku u specjalisty dermatologa, onkologa, lub też chirurga. Nie tylko za pomocą badania klinicznego, ale również za sprawą badania dermoskopowego.

Jak odróżnić czerniaka od zwykłego pieprzyka, czyli przebarwienia skóry?

Pierwszym kryterium wykrycia czerniaka jest to, że może być to zmiana nowa, wyglądająca inaczej niż inne zmiany barwnikowe. Czerniak również znacznie szybciej rośnie. Jeśli chodzi o czerniaki powstające już w istniejących pieprzykach, to każda zmiana w nich powinna nas zaniepokoić.

Czy da się uchronić przed czerniakiem? Jak wygląda profilaktyka?

Czerniak jest ściśle związany z naszymi zachowaniami prozdrowotnymi – w tym związanymi z unikaniem ekspozycji na promieniowanie ultrafioletowe (naturalne i sztuczne). Ostra, gwałtowna ekspozycja słoneczna, związana z oparzeniami słonecznymi, czyli opalanie się na wakacjach, po całym roku przebywaniu w domu, jest głównym czynnikiem rozwoju czerniaka. Profilaktyka to w dużej mierze unikanie opalania (w tym na solarium) oraz stosowanie się do zasad bezpiecznego przebywania na słońcu (zasada 7W, dostępna na akademiaczerniaka.pl). Oprócz tego należy używać kremów z wysokim współczynnikiem SPF (anty UVB) oraz anty UVA. Warto także pamiętać o odpowiedniej aplikacji produktu – jej częstotliwości i obfitości (co 40- 60 minut, a także 30 minut każdorazowo przed ekspozycją na promieniowanie słoneczne). Przeciwdziałaniem czerniakowi jest także wcześniej wspomniana obserwacja i częste badanie skóry, ponieważ czerniak wykryty we wczesnym stadium jest całkowicie wyleczalny.

Jak wyglądają statystyki dotyczące czerniaka w Polsce?

Co roku czerniak wykrywany jest u 3500 pacjentów. Warto podkreślić, że liczba ta w ciągu ostatnich 10 lat uległa podwojeniu. W grypie ryzyka znajdują się przede wszystkim osoby o jasnym fototypie skóry z licznymi znamionami barwnikowymi oraz tym, które ulegały licznym oparzeniom słonecznym i korzystały z solariów.

Jakie kryteria pozwalają odróżnić czerniaka od znamienia?

Prof. dr hab. n. med. Piotr Rutkowski

Kierownik Kliniki Nowotworów Tkanek Miękkich, Kości i Czerniaków, Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie – Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie, przewodniczący Polskiego Towarzystwa Onkologicznego

Istnieje wiele rodzajów nowotworów skóry, jednak najwięcej uwagi poświęca się czerniakowi. Choć występuje on stosunkowo rzadko wśród wszystkich tego typu chorób, powoduje najwięcej zgonów wśród pacjentów. Co zatem warto o nim wiedzieć?

Czerniak a znamię – gdzie tkwią różnice? Na jakiej podstawie można odróżnić czerniaka skóry od zwykłego pieprzyka?

Stuprocentowe różnicowanie daje jedynie badanie histopatologiczne. Można jednak wyróżnić kilka charakterystycznych cech zewnętrznych czerniaka, które odróżnia go od znamienia. Znamię (potocznie pieprzyk – przyp. red.), tak jak inne zmiany, powstaje z namnożenia się melanocytów, czyli komórek barwnikotwórczych. W rzeczywistości może to być też rak podstawnokomórkowy skóry, brodawka łojotokowa czy też włókniak. Dlatego też mamy całą gamę zmian, które możemy uznać za podejrzane. Wiele z nich, także wczesny czerniak, może wyglądać podobnie do znamienia. Dlatego też jako specjaliści badamy je nie gołym okiem, ale za pomocą dermatoskopu. Jest to urządzenie z lupą powiększającą 20 razy oraz światłem spolaryzowanym. Dzięki dermatoskopowi jesteśmy dużo dokładniejsi przy odróżnieniu zwykłego znamienia od niepokojącej zmiany. Robimy to również na podstawie systemu kryteriów ABCDE.

No właśnie – czym jest ABCDE czerniaka?

Są to kryteria, według których odróżnia się czerniaka od innych znamion. Otóż czerniaki wyróżniają się swoją asymetrią (stąd A). Mają one również różne brzegi (B) oraz kolor (C). Następnie jest to wielkość powyżej 5-6 mm (D) oraz ewolucja (E). Znamię pojawia się i przez cały czas jest takiej samej wielkości – nie zmienia się jego powierzchnia ani samo w sobie nie ewoluuje. Natomiast czerniaki stale się zmieniają, co stanowi ich podstawową cechę. Gdy taka podejrzana zmiana jest usuwana chirurgicznie, poddawana jest badaniu histopatologicznemu.

W takim razie – kiedy najlepiej rozważyć usunięcie znamienia?

Naszym zadaniem jako specjalistów jest przede wszystkim jak najszybsze rozpoznanie czerniaków, których rokrocznie jest około 4 tys. Nie jest zatem sztuką usuwanie wszystkich znamion, ponieważ mija się to z celem. Najważniejsza jest obserwacja i częste badania kontrolne u dermatologa z wykorzystaniem dermatoskopu. Wycięcie zmiany następuje w znieczuleniu miejscowym, z niewielkim marginesem. Następnie dochodzi do dokładnego badania histopatologicznego w celu ustalenia, czy jest to czerniak. Natomiast podkreślam, że usuwamy chirurgicznie wyłącznie te zmiany, które są podejrzane w ocenie klinicznej czy też dermatoskopowej. Usuwanie profilaktyczne zmian nie zmniejsza ryzyka zachorowania na raka skóry, ponieważ większość czerniaków rozwija się de novo (na nowo – przyp. red.) jako nowa zmiana, a nie rozwija się w już istniejącej. Przypomina on znamię, ale nie jest znamieniem. Dlatego tak ważne jest właściwe badanie skóry.

Jak szybko rozwija się czerniak oraz jakie właściwie są jego objawy?

Wczesny czerniak, do około 1 mm grubości, rozwija się powoli. Gdy jest zaawansowany, może szybko zmienić swoją postać, a jego ewolucja nabiera na sile. Na szczęście 95-96 proc. czerniaków rozrasta się wolno.

Jaka jest zatem przyczyna powstawania czerniaków?

Główną przyczyną powstawania czerniaków jest nadmierna ekspozycja na promieniowanie ultrafioletowe (UV). Na skórę negatywnie wpływa krótkie, intensywne opalanie, oparzenia słoneczne, korzystanie z solarium, szczególnie w młodym wieku. Mediana zachorowań na czerniaka to 50-60 lat, czyli wcześniej niż przy rakach skóry. Dzieje się tak, ponieważ czerniak powstaje z komórek, które mają chronić nasz organizm przed promieniowaniem słonecznym. Jeśli zostaną one zaatakowane przez bardzo silne promieniowanie UV (jak np. podczas oparzenia słonecznego), zmieniają się w czerniaki. Przyczynić się do tego może również niski fototyp skóry – 1 lub 2, czyli jasna karnacja. Co ciekawe, istnieją również czerniaki, których przyczyny powstania nie warunkuje promieniowanie słoneczne. Są to np. czerniaki błony śluzowej czy też znajdujące się na skórze pod paznokciami, powstające przez oddziaływanie lamp UV przeznaczonych do utwardzania produktów do paznokci. Jest to jednak niewielki odsetek przypadków.

Jak ważne w tym kontekście jest stosowanie kremów z filtrem w przypadku prewencji czerniaka i innych raków skóry?

Najistotniejsze w tej kwestii jest rozsądne korzystanie ze słońca i odzież chroniąca naszą skórę przed działaniem promieniowania ultrafioletowego. Stosując wyłącznie kremy z filtrem, musielibyśmy użyć ich ogromnej ilości. Przykładowo: czteroosobowa rodzina podczas dwutygodniowego urlopu, by była chroniona w 100 procentach, musiałaby zaaplikować na skórę aż 5 kilogramów kremu. Jest to niemożliwe, dlatego oczywiście kremy z filtrem (min. 30, a najlepiej 50 SPF) są bardzo ważne i należy je stosować, ale wraz z innymi środkami ochrony. Warto pamiętać o czapce lub kapeluszu na głowie, okularach przeciwsłonecznych z filtrem UV, odzieży itp. Nasz organizm i tak będzie w stanie wytworzyć witaminę D, nawet jeśli będziemy chronić się przed słońcem.