Dr hab. n. med. Marzena Wątek

Kierownik Oddziału Chorób Układu Krwiotwórczego oraz Oddziału Intensywnej Opieki Hematologicznej Instytutu Hematologii i Transfuzjologii w Warszawie

Hemochromatoza – ogólnoustrojowa choroba metaboliczna wynikającą z nadmiernego gromadzenia w organizmie żelaza. Choroba może wystąpić jako wrodzona/dziedziczna zwana wówczas hemochromatozą pierwotną oraz wtórna – stany nadmiaru żelaza wynikające z przeładowania ustroju tym metalem powstające bez anomalii genetycznych.

Podejrzenie hemochromatozy stawiamy wstępnie na podstawie wyników badań laboratoryjnych. Stwierdza się w nich znacznie podwyższone stężenie żelaza i ferrytyny, a także zwiększone wysycenie żelazem transferyny. Często uwagę lekarza zwraca podwyższona aktywność aminotransferaz wątrobowych, ALAT i ASPAT.

HEMOCHROMATOZA PIERWOTNA (Hereditary hemochromatosis; HH)

Jest stosukowo częsta, mimo to rzadko rozpoznawana. Częstość występowania to około 1 na 220-250 osób. Jest to najczęstsze identyfikowane zaburzenie genetyczne u osób rasy kaukaskiej. Zasięg geograficzny choroby jest ogólnoświatowy, najczęściej występuje w populacjach pochodzenia północnoeuropejskiego. W tej jednostce chorobowej patofizjologiczne predyspozycje do zwiększenia wchłaniania żelaza, niewłaściwa absorpcja żelaza z diety może prowadzić do rozwoju zagrażających życiu powikłań. Nieleczona choroba ma charakter postępujący.

Wśród objawów hemochromatozy pierwotnej obserwujemy: osłabienie, bóle stawów, głównie rąk i nadgarstka, zmniejszenie libido, wzmożona pigmentacja skóry spowodowana gromadzeniem się w niej złogów żelaza. Objawy zaawansowanej choroby są wynikiem przewlekłego zapalenia lub marskości wątroby, uszkodzenia mięśnia sercowego, cukrzycy czy też uszkodzenia trzustki. Pojawiają się również zaburzenia hormonalne (niedoczynność przysadki mózgowej, niedoczynność tarczycy). U około 1/3 chorych z marskością wątroby może dojść do rozwinięcia się raka wątrobowokomórkowego.

Rozpoznanie hemochromatozy pierwotnej potwierdza się badaniami genetycznymi. Za występowanie choroby odpowiada mutacja genu HFE, którą opisano po raz pierwszy w 1996 r. Mutacja ta powoduje defekt produkowanego białka, białka HFE (ludzkie homeostatyczne białko regulujące żelazo). Główny defekt genu HFE jest mutacją zmiany sensu G-do-A prowadzącą do podstawienia tyrozyny na cysteinę w pozycji aminokwasowej 282 produktu białkowego (C282Y). Osoby z mutacja homozygotyczną C282Y stanowią 80-85 proc. typowych pacjentów z HH.

Istnieją także dwie inne regularnie identyfikowane mutacje. Jedna, w której asparaginian jest zastąpiony histydyną w pozycji aminokwasu 63 (H63D), a druga, w której cysteina jest zastąpiona seryną w pozycji aminokwasu 65 (S65C). Na ogół nie są one związane z ładunkiem żelaza, chyba że są postrzegane z C282Y jako heterozygotą złożoną, C282Y/H63D lub C282Y/S65C.

W ciągu ostatnich lat mutacje innych genów kodujących białka regulatorowe żelaza związane były z dziedzicznymi zespołami przeładowania żelazem (np. hepcydyna, hemojuwelina, receptor transferyny 2 i ferroportyna). Uważa się, że odpowiadają one za większość form HH, które nie są spowodowane mutacją genu HFE.

Przebieg choroby: zdecydowanie najciężej przebiega i postępuje tzw. hemochromatoza młodzieńcza, która spowodowana jest mutacjami hepcydyny lub hemojuweliny. W tej sytuacji pierwsze objawy choroby, takie jak hipogonadyzm oraz niewydolność serca, pojawiają się już w wieku piętnastu – dwudziestu lat.

HEMOCHROMATOZA WTÓRNA (secondary hemochromatosis) dotyczą przypadków nadmiernej podaży żelaza, zmniejszenia zużycia żelaza w zaburzeniach układu krwiotwórczego, nadmiernego uwalniania żelaza z krwinek czerwonych (talasemia major anemia syderoblastyczna, niedokrwistość hemolityczna, anemia aplastyczna), komórek wątrobowych (porfiria skórna tarda, wirusowe zapalenie wątroby typu C i B, alkoholowa choroba wątroby, niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby, przetoka portocavalna) oraz są następstwem przeciążenia organizmu żelazem pozajelitowym (transfuzje czerwonych krwinek, zastrzyki z żelazem i dekstranem, hemodializa).

LECZENIE

Celem leczenia jest usunięcie z organizmu nadmiaru żelaza. Najprostszą metodą jego usuwania u osób z hemochromatozą pierwotną jest wykonywanie upustów krwi. Metoda jest skuteczna ze względu na duża ilość żelaza związaną z hemoglobiną. Zabieg wykonuje się 1-2 razy w tygodniu. Usuwanie nadmiaru żelaza trwa do 2 lat. Następnie przeprowadzane są zabiegi leczenia podtrzymującego. Upusty wykonuje się wówczas 3-4 razy w roku u mężczyzn lub 1-2 razy w roku u kobiet.

W przypadku przeciwwskazań do upustów krwi, najczęściej w hemochromatozie wtórnej, wskazane jest zastosowanie leku wiążącego (chelatującego) żelazo i umożliwiającego jego wydalanie z organizmu (deferoksamina, deferazyroks). Leczenie stosowane jest najczęściej u chorych na nowotwory krwi i ma charakter przewlekły.